Bertien Minco

Van Pauline Broekema bij het verschijnen van mijn boek ‘Liever niet op reis’...

Voor Bertien Op een dag zoals deze, met zo’n aarzelende zon, denken wij, volgens mij, geregeld hetzelfde: Ach, liep ik maar even in de Ebbingestraat, en zag daar in de verte die grijze toren. Of een wandeling langs het water, waar tegenwoordig de driemasters liggen, bij het pakhuis van de grote Hendrik Nicolaas Werkman. Wij weten dat het inderdaad zo is: het land, om die stad, kan werkelijk zo oranje, zo rood, zo uitbundig geel zijn, als hij het drukte en schilderde. Om het bewijs geleverd te krijgen pakken we de fiets, rijden langs de wierde van Dorkwerd, naar het terras van Hamming, voor een speltbiertje met bitterballen, het Gronings om ons heen, en zien het langzaam aan het Reitdiep avond worden. Het is geen boek over Stad. Als speelt die stad er wel een grote rol in. Het is een -prachtig- boek over proberen te vergeten, verwerken, terughalen, een plek geven, herdenken, van wat onder meer in die stad gebeurde. En overal. In Parijs, Thessaloniki, Antwerpen, Wenen, Praag, Lodz, Keulen. “Der Tod ist ein Meister aus Deutschland…“ Van de drieduizend joodse inwoners in Groningen overleefden nog geen tweehonderd de oorlog. Alleen al in Groningen. “Weggekomen” zei men na de bezetting. Dat zei men in Bertiens jeugd. En nog heel veel jaren er na. Dat verstikkende, versluierende weggekomen, en alles wat daar aan vast zit, daar gaat haar boek over. Weggekomen. Een woord dat ook door de overlevenden werd gebruikt. Omdat wat gebeurde te groot was voor een woord dat aan de realiteit raakte. Bertien geeft (ze verwerkt haar vak in haar boek) richting hoe nu en in de toekomst te herdenken. Ze doet dat voor jongeren die er anders mee om gaan. Die het verleden aanraakbaar willen hebben. Bertien maakt het tastbaar. Een van de allermooiste beelden die zij oproept is als ze schrijft over een ambacht dat ook verdween. Hoeveel joodse Groningers hebben er in gewerkt? Honderden…de confectie. De coupeurs, de persers, de mannen en vrouwen achter de machines, de stiksters, die het perfecte knoopsgat maakten, nooit zat er bij hen een mouw verkeerd, een blind gestikte zoom, de inkopers, de vertegenwoordigers. Als ze mee mag naar de fabriek wordt haar een plaatsje gegund achter die machine die iets magisch kan: in één beweging een stukje stof om een knoopje leggen. Daar zit ze, meisje, dat dan al alles registreert en misschien toen al heeft gedacht…later…later zal ik er over schrijven. En dat heeft ze gedaan. Soms met symbolisch haar moeder aan de hand, de regenjas van haar vader om de schouders. Vol bewondering heb ik haar boek gelezen. Lieve Bertien. Van harte. Het is mooi, het is je gelukt en het zò goed dat het er is. Pauline Broekema, 3 april 2016...

De klassieker, column van Boaz Krone

Enigszins gehaast snel ik de kroeg binnen die ik een paar weken ervoor tot leukste van Nijmegen heb bestempeld. Voetbal is waar het om draait op deze zondagmiddag in dit café, op grote schermen. Ik ga zitten bij m’n buddies uit het voetbalteam. De ogen van de mannen  zijn aan de kleine kant. Omdat onze wedstrijd afgelast is, hebben we besloten er een kroegsessie van te maken. Ik zie dat iedereen een kopje thee heeft besteld.  Mijn hart klopt vol verwachting en ik voel het prikken in mijn buik. De klassieker is niet zo groot als ‘El Classico’ of ‘the Old Firm’, maar hé, het zijn vaak heerlijke wedstrijden. En voor een ‘jongen uit 020’ blijft het de wedstrijd van de competitie. Terwijl de commentator de opstellingen opdreunt, Jan Joost z’n haar weer gruwelijk lekker zit en de spelers het veld opkomen, kijk ik om me heen in de kroeg. Het is afgeladen vol met mannen tussen de 12 en 50. Ik tel twee vrouwen, nog aantrekkelijk ook. Ik richt mijn aandacht weer op de wedstrijd en merk dat ik er zin in heb. Mocht ik dit jaar zijn vergeten wat het betekent om geminacht, verbaal uitgekotst en gekleineerd te worden als jood, dan weet ik het nu weer. De jongens achter me heffen liederen aan, gebruiken het j-woord als scheldwoord voor van alles en nog wat met een Ajax shirt en hebben het hoogste woord in de kroeg. En ooh ja, ze schreeuwen ook nog iets over gas. Ik zit er bij en luister ernaar. Terwijl ik het nu opschrijf prikken de tranen in m’n ogen. Op het moment zelf kijk ik om me heen en lach het weg. Wat ik wil doen is opstaan en het gesprek aangaan. Wat ik wil doen is ze uitleggen dat een ander haten om wat voor shirt hij draagt, wat voor bijnaam hij voor zichzelf heeft bedacht of uit welke stad hij komt, discriminerend is en pijn doet. Wat ik wil is dat ze diep naar binnen kijken en zich realiseren wat hun woorden voor impact hebben. Ik wil ze mijn tranen laten zien. Maar ik durf niet. ‘Ze zullen al wel bezopen zijn of drugs hebben gebruikt’, denk ik bij mezelf. Zalvende woorden om mijn eigen lafheid te gedogen. Na 90 minuten ben ik blij dat het bijna  voorbij is. ‘JODEN MOETEN ZICH SCHAMEN’, brult iemand nog. Daarna gaat het laatste fluitsignaal en wordt de wereld weer normaal. De jongens die een hele wedstrijd hebben gescholden, staan nu rustig op om een sigaretje te roken, een biertje te halen of een blaas te legen. Als ik naast ze sta om te plassen heb ik nog een laatste kans om me uit te spreken, er iets van te zeggen. Maar ik doe het niet....

De winkel van Ricardo

Het is een jaar of twaalf geleden. In het eerste nummer van M, het magazine van NRC Handelsblad, staat een interview van Geert Mak met Max Kohnstamm, één van de grondleggers van de Europese Unie. Het gaat over zijn dan al lange leven. Kohnstamm is geboren in 1914 en brengt de eerste twaalf jaar van zijn leven door in Amsterdam aan de Nieuwe Keizersgracht. Hij woont met zijn familie midden in de oude Jodenbuurt, om de hoek van de smalle levendige Weesperstraat. Mak vraagt hem wat hij zich herinnert van die buurt en daar lees ik ineens, zomaar op het glossypapier gedrukt “Ik herinner me de winkel van Ricardo, daar had je van die heerlijke bonbons.” Mijn hart slaat over van schrik en blijdschap. Dat was de winkel van mijn grootouders, Aroon en Rebecca Ricardo-Nabarro. Ze hadden een chocolaterie/snoepwinkel in de Weesperstraat op nummer 87, tussen de Nieuwe Kerkstraat en de Nieuwe Prinsengracht, dus om de hoek bij de Kohnstamms. Ze woonden achter de winkel. Nooit eerder was die naam zomaar ergens opgedoken, behalve in schaarse familieverhalen. Het waren gewone winkeliers. Hard werkende, aardige mensen. Mijn grootouders overleefden de oorlog niet, ze werden vermoord in Sobibor op 4 juni 1943. Door dit ene zinnetje, leek het alsof ze even uit de massale vergetelheid werden opgetild. Ze hadden echt bestaan en de herinnering aan hen leefde voort in het hoofd van een voorbijganger. En nu, zo’n 55 jaar nadat deze moord,staat hun naam zomaar op papier,de winkel van Ricardo, voor iedereen te lezen. Ik besloot Max Kohnstamm te schrijven en te vragen of hij zich, behalve de winkel en haar snoepjes, mijn grootmoeder herinnerde, die de winkel grotendeels dreef. Ik stuurde met mijn brief een foto mee van de winkel uit het Amsterdamse Gemeentearchief, die ik in mijn bezit had. Op de foto zie je een etalage, helemaal volgestouwd met allerlei soorten snoepjes in glazen potten, krakelingen en chocola van Droste en Ringers. Op een bordje voor in de etalage staat ‘Wiener week’ en er ligt een smakelijke bak vol snoepjes waar ‘Wiener Melange’ op staat . Met sierlijke letters staat op het ruit geschreven ‘A.Ricardo’. Dat was eigenlijk gek, want de winkel was van mijn overgrootvader Nabarro. Hij had er dertien in Amsterdam en gaf zijn dochter bij haar huwelijk een winkel met woonhuis cadeau. Mijn grootmoeder dreef de winkel. Max Kohnstamm antwoordde per kerende post en belde bovendien. “U heeft me zeer diep geraakt met uw brief, maar nee, uw grootmoeder herinner ik me niet precies meer, dat spijt me zeer.” Dat was ook een waanzinnige vraag natuurlijk, bijna zestig jaar na het begin van de oorlog. Het was wel de meest brandende vraag die ik altijd wilde stellen, als ik iemand ontmoette die mogelijk ooit in hun buurt was. “Heb je mijn opa, oma, tante, oom, gekend?”.. Ook nu was ik weer zo stom geweest om het te vragen en niet tevreden te zijn met dat ene zinnetje in druk ‘ ik herinner me de winkel van Ricardo’. De tranen van teleurstelling prikten achter mijn ogen en ik sprak mezelf vermanend toe ‘wat dan nog, dan zou hij ja zeggen, dan is er hooguit een vage herinnering, iets….’ Maar Kohnstamm was nog niet uitgesproken en zei “… ik herinner me wel, was het misschien uw grootvader? Wij liepen als kinderen door de straat op weg naar school, dan wenkte hij ons vanaf de overkant van de straat en gaf ons een snoepje.” En of hij het over...

Over Laurens, de beste leraar die ze heeft gehad...

‘Merav Krone’ zei hij, alsof hij haar voor het bord riep met welluidende, krachtige stem. Hij sprak haar naam precies zo uit als we ‘m bedoeld hadden, toen we haar die achttien jaar eerder gaven. In de juiste cadans. De voornaam steeg op, met de klemtoon op de tweede lettergreep en de achternaam klonk als een slotakkoord, waardoor haar naam een heel muziekstuk in vier lettergrepen werd.  Door de stevigheid waarmee hij haar riep, was er geen sprake van dat ze op de eerste rij bleef zitten, zoals leerlingen die avond eerder wel deden. Zij stond op en ging trots en toch ook een beetje verlegen, met één arm gekruist voor haar borst naast hem staan. Het was de diploma-uitreiking van klas 12c van het Geert Groote College. We zaten met ouders, broers, zusjes, een enkele oma of opa en wat vrienden in de Theaterzaal van het schoolgebouw aan de Fred Roeskestraat. Het was mooi weer die avond van de 2e juli van 2014 in Amsterdam. De leerlingen die geslaagd waren hadden zich prachtig aangekleed. Jongens droegen jasjes en een enkeling zelfs een pak, de meisjes droegen jurken. Ook mijn meisje. De zwarte jurk had ze van Jikke geleend en ’s middags had ze nog snel even hele hippe gele schoenen met een flinke sleehak gekocht. Ze was lang, maar door die hakken was ze helemaal rijzig. Ze stond naast Laurens en keek verwachtingsvol naar hem, naar wat hij ging zeggen. ‘Eerst zag ik het helemaal niet in jou zitten’. Hij begon uitdagend en met een persoonlijke bekentenis. Merav zat in de derde klas in een VMBT/HAVO klas en wilde per se naar de HAVO-klas. In de vergadering had ze daarvoor groen licht gekregen van alle docenten, behalve van Laurens. ‘Ik dacht aan dat meisje met die wazige blik achter in de klas en zag het gewoon niet zo zitten.’ Merav vond dat heel erg. Ze kreeg echter toch haar zin en ging naar de HAVO-klas, maar ik hoorde haar vaak zeggen ‘ik wil bewijzen aan de leraren dat ik het echt kan, vooral aan Laurens, want die ziet het niet in mij zitten.’ Mijn moederhart vond het ook niet zo fijn. ‘Waarom ziet die man het nou niet zitten in haar en waarom geen positieve stimulans?’  Ik dacht dat het voor mijn dochter beter zou zijn als ze zou horen dat hij haar wel goed vond. Laurens vertelde hoe het verder was gegaan. ‘Elke keer als je kwam voor een proefwerk of een examen dat was het ‘beng’, alsof je mij wilde bewijzen dat je het echt kon. En toen kwam je mondeling. Het was in het kleine lokaaltje hier vlakbij, Michelle was erbij. Er hing zo’n whiteboard en je kwam binnen en maakte een tekening op het bord waarin je alle boeken die je gelezen had met elkaar verbond en dat was zo ontzettend goed. Daar heb ik je toen ook een heel hoog cijfer voor gegeven.’ Ik begreep op dat moment dat hij haar met zijn ‘ik weet het nog niet zo met jou’ enorm had uitgedaagd en dat dit haar juist tot grote hoogte had gebracht. Wat een schitterende ervaring. Dit zou ze nooit meer kwijtraken in haar leven, dat ze weet dat ze over het vermogen beschikt om het beste uit zichzelf te halen. Onbetaalbaar. Ook begreep ik ineens weer waar echt goed docentschap over gaat. Om leerlingen daartoe aan te zetten. Alle leerlingen die hij die avond toesprak waren zichtbaar dol op hem....

Over de onmogelijkheid van herdenken en de namenwand van Libeskind...

Vriendin S. heeft een paar dagen geleden het monument van Jan Wolkers proberen schoon te maken. Het indrukwekkende monument, een gebarsten spiegel met de tekst ‘Nooit meer Auschwitz’ ligt er smoezelig bij. Op de hekken van het Wertheimpark waar het monument in huist hangen nu lakens met opruiende teksten zoals Mo-No-ment. Terwijl ze stond te schrobben  sprak ze er mensen die zeer emotioneel reageerden op de voorgenomen plannen van de gemeente om in het kleine parkje nog een monument te gaan plaatsen, een enorm monument van op- en aflopende betonnen wanden die plek moeten geven aan de namen van de 102.000 Joodse en Roma en Sinti slachtoffers van het Nazi regime in de 2e Wereldoorlog. De teksten van tegenstanders hadden een hoog ‘not in my backyard’ gehalte. Ook noteerde ze opmerkingen als ‘die Joden hebben dat met al hun geld en sterkte lobby voor elkaar gekregen’. Foute argumenten, die mij de rillingen over mijn lijf doen lopen. Tegenstanders van de namenwand kom je ook tegen in de Joodse gemeenschap, maar die hebben hele andere argumenten. ‘Moeten we nog meer monumenten hebben, er is al een namenwand in de Hollandse Schouwburg, er is al een digitaal Joods monument. We hebben er genoeg van.’  Ook is een veelgehoord geluid ‘ geen geld meer naar dode Joden, maar naar levend Jodendom.’ Dit laatste gaat over de wegkwijnende aanhang van de Joodse gemeenten in Nederland. Steeds minder mensen gaan naar sjoel en voelen zich thuis bij de religieuze gemeentes. Ik ben bang dat dit laatste alles te maken heeft met de onmogelijkheid van herdenken van zoveel slachtoffers. De overlevenden van de 2e Wereldoorlog hebben hun uiterste best gedaan om het leven voort te zetten en wilden zo min mogelijk stil staan bij het te pijnlijke verleden. Je moet het je ook maar eens proberen voor te stellen. Niet één broer of zus, vader of moeder die overleed, maar hele families zijn uitgemoord; hun hele wereld was verdwenen. Geen voorstelling van te maken. Een ieder die een poging doet om daar vorm aan te geven, aan die verdwenen wereld, schiet in de ogen van de eerste generatie tekort. Nooit zal het ook maar op enigerlei manier recht doen aan wat er gebeurd is. De tweede generatie is doorgaans zeer trouw aan dit fenomeen. Doorgaan en niet omkijken, probeer er wat van te maken en sta vooral niet te uitgebreid stil bij al die doden. Het verleden zit ons echter op de hielen en wij zijn bang om alsnog eraan onderdoor te gaan. Het gevoel moet érgens heen en uit zich vaak op agressieve wijze binnen de groep. Er wordt enorm veel ruzie gemaakt in Joods Nederland en nergens voelde ik mij minder welkom als in sjoel, waar ik vaak op teksten ben getrakteerd als ‘ wat kom hier jij doen, jij doet er toch verder niets aan’. Mijn keuze om aan de rand van de gemeenschap te opereren heeft alles te maken met de elkaar de maat nemende, benauwende, vrouwonvriendelijke mentaliteit die ik daar aantrof en die mij de sjoel uit heeft gejaagd. Ik ben vast niet de enige. Al die boosheid. Ik noem het de geïmplodeerde  oorlog. Niemand kan en kon een kant op met zijn of haar onmetelijke verdriet en enorme woede. Dus richten we het op elkaar. Ik ben een groot voorstander van herdenken, in welke vorm dan ook. Ik denk dat het goed en heilzaam is en dat we het nodig hebben om verder te kunnen met ons leven in...