Bertien Minco

Geluksvogels

Het is mistig en regenachtig. Het lijkt wel herfst op zaterdagochtend de eerste juli. We verzamelen met wat dorpsgenoten voor Wongema om te gaan kijken naar een demonstratie bij een valkenier in Kruisweg. Het is ‘Hornhoesterdag’ en dat biedt ons, nieuwe part-time inwoners van het dorp, een mooie gelegenheid om dorpsgenoten te leren kennen. En zij ons. We zochten een plek waar het stil is en waar je je kunt afzonderen, zonder dat het al te eenzaam is. Ver van de stad en het liefst in Groningen, de provincie waar ik vandaan kom. Die plek vonden wij in Hornhuizen. Nu gaan we kijken naar roofvogels, die ten dienste van de mens staan. We zijn benieuwd. De valkenier heet Brendan en wacht ons op met twee fretjes op de arm. Schattige beestjes met venijnige tandjes die de konijnen uit hun holen jagen zodat de buizerd van Brendan zijn werk kan doen. De natuur is meedogenloos. Brendan leidt ons langs de gekooide valk uit Rotterdam die niet kan vliegen omdat hij geen vleugelpennen heeft. Hij kocht ‘m uit medelijden. ‘Dat moet je dus nooit doen,’ geeft hij ons mee, voor het geval we ooit eens zoiets zouden overwegen. Daarna komen we bij de oehoe met de oranje ogen die vliegt in de schemering, dan langs twee arenden en tot slot bij zijn favoriete vogel Sky. Het is een woestijnbuizerd, waarzonder hij het leven als valkenier niet meer zou zien zitten, zo verknocht is hij aan haar. Sky laat ons haar schitterende en razendsnelle duikvlucht zien en gaat dan in een hoge boom tussen de takken verscholen zitten wachten tot we weer weggaan. We bekijken nog wat kleine uiltjes in een hok. De kinderen krijgen elk een veer en de demonstratie is afgelopen. We fietsen terug naar ons dorp. ’s Avonds bij Wongema genieten we van de kookkunsten van de dorpsgenoten. De heerlijke soep van Kasia, de fantastische hamburgers van Henk en het lekkere toetje van Kirsten. En dat alles onder het toeziend oog van, en in goede banen geleid door Erik, de lieve gastheer, die ons van gratis wijn en fris voorziet. We leren heel wat nieuwe mensen kennen en lopen tevreden naar huis. We voelen ons geluksvogels dat we in Hornhuizen zijn beland, waar we bij toeval neerstreken. Een warm en gastvrij dorp. Waar vind je...

9/12

Het is 11 september 2001, tien over drie ’s middags en ik sta op de brede stoep, voor mijn nieuwe huis aan de rand van het park met de kastanjebomen. Het is een prachtige nazomermiddag. Ik heb de kinderen net uit school gehaald.. ‘Ik ga morgen verhuizen en dat ik nog geen keuken heb, kan ik best mee leven, maar dat het warme water het niet doet, dat accepteer ik echt niet’, bries ik in mijn kleine Nokiaatje tegen aannemer Kees. We hebben een loodzware verbouwing van twee en een half jaar achter de rug. Al ons geld is in een nieuwe fundering, een kelder, in 30minuten brandwerende plafonds, in isolerende vloeren, mechanische ventilatiesystemen gestoken; de basis is op orde. Morgen gaan we verhuizen en ik heb net ontdekt dat het warme water het nog niet doet. Dat is de druppel. ‘Waar ben jij nu?’ vraagt Kees met z’n lijzige en licht nasale stem. ‘Wat doet het ertoe waar ik ben. Ik wil warm water!’ ‘Misschien moet je maar even naar huis gaan en de televisie aanzetten. De Derde Wereldoorlog is begonnen.’ Eindelijk was het moment daar om eens lekker kwaad te worden op die aannemer, die ik twee en een half jaar te vriend had moeten houden en nu was de Derde Wereldoorlog begonnen. We lopen naar de ijssalon van Peppino en terwijl we citroen en aardbeienijs bestellen, zien we op het teeveetje dat in de hoek van de winkel staat hoe een vliegtuig zich in een wolkenkrabber boort. Thuis gaan we door met inpakken. De kleine minitelevisie boven op de stapel dozen laat alsmaar de verbijsterende beelden zien, van die vliegtuigen, van instortende torens. Onze handen voelen zwaar en elk kopje of boek dat we inpakken kost moeite. ’s Nachts om twee uur geef ik het kijken en inpakken op en duik mijn bed in, voor de laatste keer in mijn veilige, kleine huurwoninkje in de Jordaan, op de plek waar mijn kinderen geboren zijn en terwijl ik de deken over mijn hoofd trek denk ik ‘omdat mijn leven vandaag op zijn kop staat, hoeft de hele wereld nog niet mee te doen.’ Vanaf de dag dat we naar het Sarphatipark verhuisden, op nine/twelve , leven we in een andere wereld. ‘Either you’re with us, or you’re against us’, echoot het door vanaf het wereldtoneel. Het is de tijd van de scherpe tegenstellingen, van wij tegen zij en ik vraag me sinds die tijd af bij wie ik nou eigenlijk hoor. Ik ben opgegroeid in een gezin waarin de Tweede Wereldoorlog stevige sporen heeft nagelaten en dat bepaalt nog altijd voor een belangrijk deel mijn denken, mijn gevoelsleven en handelen. Ik doe al jaren mijn stinkende best om van de angsten af te komen. Dat lukt voor een deel, maar helemaal slaag je daar toch niet in. Vooral niet in deze tijd, van de Summer of Fear, die volgt op de Spring of Hate en de Winter of Terror. Deze zomer was ik in Frankrijk en liep samen met mijn dochter een kerkje binnen in een slaperig dorp in de Ardeche. Ze bleef stilstaan voor een gebrandschilderd raam, waarop je een vader zag die zijn zoontje op het altaar legt en een groot hakmes in zijn opgeheven hand heeft. Abraham die zijn zoon Isaac moet offeren. Ik kan er bijna niet naar kijken en voel verstikkende angst. Waarom laat mijn kind mij dit zien? Die hand met dat mes. Steekincidenten in Duitse treinen. Oranje overalls. Theo van Gogh… Ze...

Nagekomen bericht

Op 1 februari j.l., een paar dagen nadat het definitieve manuscript van ‘Liever niet op reis’ naar de vormgever was gegaan, ontving ik een mail van Mart, de huidige bewoner van het huis waar ik ben opgegroeid in Groningen. Hij wilde zijn huis openstellen op 4 mei voor ‘Open Joodse Huizen’. Op die dag kan je in allerlei steden op bezoek in huizen waar Joden woonden in de oorlog, waar dan wat verteld wordt over de oorlogsgeschiedenis van het huis. Hij vroeg me of ik iets zou willen vertellen over onze familie in de oorlog. Dat wilde ik graag en er was ook veel te vertellen. Het huis was vanaf de bouw in 1923 tot de verhuizing in 1996 bewoond geweest door onze familie. Ik had in de loop der jaren veel verhalen en foto’s opgeduikeld over onderduiken, verraad, pogingen om op een andere manier aan het onheil te ontkomen, over vriendschap en over hooglopende meningsverschillen. Ik had verhalen over de dood, het weer ópduiken na de oorlog en over het grote zwijgen dat daarna begon. Daar schreef ik een boek over. Veel van die verhalen speelden zich af in dat huis en in die buurt. Mijn vader en oma doken onder op een adres om de hoek, mijn tante op een ander adres op een andere hoek. Mijn overgrootmoeder woonde vlakbij, net als een oudoom met zijn gezin. Het was onze buurt, de Schildersbuurt in Groningen. Ik belde Mart om met hem te praten over zijn en mijn ideeën over de 4e mei. Hij bewoont het huis sinds een jaar of acht en wist al heel veel van de oorlogsgeschiedenis van zijn huis, omdat hij actief is voor een stichting die Stolpersteine wil plaatsen in de wijk. Hij had ook veelvuldig contact met mijn tante, die hij toevallig al kende voor hij in ons huis ging wonen. Mart en zijn vrouw hadden vanaf het moment dat ze er woonden contact met onze familie. ‘Er is alleen wel iets geks,’ zei ik tegen Mart, aan het einde van ons telefoongesprek. Ik herinnerde me het ineens weer. ‘Als je ons adres intypt op de website joodsmonument.nl dan verschijnt er een naam van een Duits jongetje. Dat moet een vergissing zijn. Dat jongetje heeft er nooit gewoond.’ Ik wist nog precies wanneer ik die naam voor het eerst had gezien. Het project over Joodse Huizen in de oorlog was net begonnen. Ik denk dat het in 2010 was. Je kon opzoeken of ook in jouw huis in de oorlog Joden hadden gewoond, die waren vermoord. Overal in de oudere buurten van Amsterdam verschenen namen achter ramen. Je las dan bijvoorbeeld: Hier woonde het gezin Jozef Mok, Rachel Visjager of Abraham de Vries. Ik tikte ook mijn adres in en ontdekte het echtpaar Simon en Eva Vos-Ketelapper, die tot 1943 de beganegrondwoning van ons huis bewoonden. Ik was geschokt. Ook in mijn huis en daar had ik nooit over nagedacht! Ik zocht verder op de adressen in Amsterdam waar ik ook gewoond had. Kerkstraat. Noorderkerstraat, Anjeliersstraat en ten slotte de Taco Mesdagstraat in Groningen. Daar verscheen die naam van dat jongetje, die ik later weer vergat. Ik wist zeker dat het een vergissing was, maar besloot meteen om die niet te melden bij het Joods Monument. ‘Dan heeft hij ook een plekje. Het ging immers om een kind. Laat maar lekker staan.’ ‘Het is helemaal geen vergissing,’ zei Mart. ‘Jouw oma heeft een Duits-Joods vluchtelingenkind in huis gehad. Dat jongetje woonde daar...

Toespraak bij de plaatsing van Stolpersteine in Beilen voor de familie Denneboom op 7 april 2016...

Ik ben Bertien Minco, kleindochter van Bertha Henriette Denneboom, die hier in Beilen geboren werd op 26 juli van het jaar 1900. In de burgerlijk stand staat 25 juli, maar haar hele leven vierde wij haar verjaardag de 26e. Eigenlijk heette ze Bartha, maar haar roepnaam was Bertha. Ik groeide op in Groningen en de eerste zes of zeven jaren van mijn leven, woonde we samen met oma in één huis. Oma sprak veel. Haar mond stond nooit stil, ze babbelde maar ze vertelde zelden tot nooit iets over haar eigen leven, ze sprak niet over de dingen die ze had meegemaakt ……en ze hád wat meegemaakt. Oma overleefde de oorlog, als enige van het gezin waar ze in opgroeide. Ze verloor grote delen van haar familie. En ze zweeg. Ze wilde haar kinderen er niet mee lastigvallen. En vermoedelijk wilde ze ook zichzelf in bescherming nemen tegen al teveel nare herinneringen. Een paar jaren geleden besloot ik eens een bezoekje te brengen aan Beilen, dit dorp waar een deel van mijn roots liggen. Denneboom. Zo’n vrolijke naam. Je denkt meteen aan een liedje en het heeft ook wel wat om af te stammen van een boomsoort. Veel Dennebomen, vormen samen een bos. We parkeerden de auto en wandelden het centrum van Beilen binnen. Ik had eigenlijk geen idee waar ik naar opzoek was. Misschien stond er ergens een oude synagoge? Ik vond niets en vroeg ik de boekhandel of er misschien nog iets te vinden was van het oude Joodse leven in Beilen. Een sjoel, een Joodse begraafplaats misschien? Ze wisten het niet, maar verwezen me naar de overkant, naar de zaak van Oldenburger, ‘ga maar naar Bert en Finy, die weten dat wel.’ De ontmoeting met Finy was bijzonder. Ze noemde mijn oma ‘tante Bertha’ en had haar nog wel gekend. We waren geen familie, zij was er een van Kats en ik van Denneboom. Jeweetwel. Kats en Denneboom.Dat waren de twee grote Joodse families hier in het dorp en er was altijd sprake van enige rivaliteit, van wat ruzie. Ik herinnerde me heel vaag een rijmpje van mijn vader over de familie Kats. Het was niet heel complimenteus, ik ga het hier ook niet herhalen, maar hij moest er altijd heel hard om lachen. En wij begrepen dan niet precies waarom. Kats en Denneboom. Daar was iets mee. Finy had nog een oude, lieve vader die woonde boven de zaak, met tomatenplantjes op zijn dakterras en een paar oude foto’s aan de wand. Op ééntje herkende ik tante Carolien als klein meisje. Finy reed voor ons uit en wees ons de weg naar de Joodse begraafplaats, die tegenwoordig midden in een moderne woonwijk ligt. We openden het hek en pal in het midden stonden fier de grafstenen van mijn bet-overgrootouders Heiman Mozes Denneboom en Bartha Heimans van Hasselt. Bartha, Bertha, Bertien. Heiman en Bartha kregen samen acht kinderen en zijn daarmee de stamouders van de Dennebomen waar ik het vandaag hier over heb en waar we vandaag de Stolpersteine voor zullen plaatsen. Mijn overgrootvader Philip, was hun jongste zoon. In voorbereiding op vandaag probeerde ik alle losse eindjes die ik had en wist van Beilen aaneen te knopen om tot een verhaal te komen. Het was niet veel, wat ik wist. Een gevoel van schaamte bekroop me. De stamboom van de Dennebomen boodt een beetje houvast. Die betovergrootvader van me, Heiman Mozes Denneboom, was een voorkind, een bastaard. Hij was het enige kind van Rada Denneboom,...

Van Pauline Broekema bij het verschijnen van mijn boek ‘Liever niet op reis’...

Voor Bertien Op een dag zoals deze, met zo’n aarzelende zon, denken wij, volgens mij, geregeld hetzelfde: Ach, liep ik maar even in de Ebbingestraat, en zag daar in de verte die grijze toren. Of een wandeling langs het water, waar tegenwoordig de driemasters liggen, bij het pakhuis van de grote Hendrik Nicolaas Werkman. Wij weten dat het inderdaad zo is: het land, om die stad, kan werkelijk zo oranje, zo rood, zo uitbundig geel zijn, als hij het drukte en schilderde. Om het bewijs geleverd te krijgen pakken we de fiets, rijden langs de wierde van Dorkwerd, naar het terras van Hamming, voor een speltbiertje met bitterballen, het Gronings om ons heen, en zien het langzaam aan het Reitdiep avond worden. Het is geen boek over Stad. Als speelt die stad er wel een grote rol in. Het is een -prachtig- boek over proberen te vergeten, verwerken, terughalen, een plek geven, herdenken, van wat onder meer in die stad gebeurde. En overal. In Parijs, Thessaloniki, Antwerpen, Wenen, Praag, Lodz, Keulen. “Der Tod ist ein Meister aus Deutschland…“ Van de drieduizend joodse inwoners in Groningen overleefden nog geen tweehonderd de oorlog. Alleen al in Groningen. “Weggekomen” zei men na de bezetting. Dat zei men in Bertiens jeugd. En nog heel veel jaren er na. Dat verstikkende, versluierende weggekomen, en alles wat daar aan vast zit, daar gaat haar boek over. Weggekomen. Een woord dat ook door de overlevenden werd gebruikt. Omdat wat gebeurde te groot was voor een woord dat aan de realiteit raakte. Bertien geeft (ze verwerkt haar vak in haar boek) richting hoe nu en in de toekomst te herdenken. Ze doet dat voor jongeren die er anders mee om gaan. Die het verleden aanraakbaar willen hebben. Bertien maakt het tastbaar. Een van de allermooiste beelden die zij oproept is als ze schrijft over een ambacht dat ook verdween. Hoeveel joodse Groningers hebben er in gewerkt? Honderden…de confectie. De coupeurs, de persers, de mannen en vrouwen achter de machines, de stiksters, die het perfecte knoopsgat maakten, nooit zat er bij hen een mouw verkeerd, een blind gestikte zoom, de inkopers, de vertegenwoordigers. Als ze mee mag naar de fabriek wordt haar een plaatsje gegund achter die machine die iets magisch kan: in één beweging een stukje stof om een knoopje leggen. Daar zit ze, meisje, dat dan al alles registreert en misschien toen al heeft gedacht…later…later zal ik er over schrijven. En dat heeft ze gedaan. Soms met symbolisch haar moeder aan de hand, de regenjas van haar vader om de schouders. Vol bewondering heb ik haar boek gelezen. Lieve Bertien. Van harte. Het is mooi, het is je gelukt en het zò goed dat het er is. Pauline Broekema, 3 april 2016...